Erken Yumurtalık Yetmezliği
Op. Dr. Melek Büyükkınacı Erol
Erken Yumurtalık Yetmezliği
(Erken Menopoz)
40 yaşından önce yumurtalık fonksiyonlarının bozulması ile birlikte erken başlayan adet düzensizliği, adetten erken kesilme ve hormon seviyelerinde bozulma ile karakterize bir durumdur. Erken yumurtalık yetmezliğinin görülme sıklığı toplumlar arası değişmektedir. 40 yaşından küçük kadınların yaklaşık %1’ini , 30 yaşından küçük kadınların ortalama %0.1’ini, 20 yaşından küçük kadınların ise %0.01’i kadarını etkilemektedir. Genellikle nedeni bilinmese de genetik sebeplere bağlı olarak gelişir. Gelişen erken tanı yöntemleri ile tedavi planlaması yapılarak bu vakalarda gebelik oluşumu sağlanabilmektedir.
Erken Yumurtalık Yetmezliği Nedir?
Sağlıklı bir kadının yumurta hücreleri, anne karnındayken oluşmaya başlar. Gebeliğin 20. haftasında kız çocuklarının yumurtalıklarında yaklaşık 6-7 milyon yumurta hücresi bulunur, ve bu hücreler zamanla programlanmış hücre ölümü nedeniyle azalır. Menopoz çağına kadar her ay bir yumurta hücresi gebe kalmaya hazır olacak şekilde büyür ve olgunlaşır. Normalde 40’lı yaşlardan sonra yumurta rezervleri azalmaya başlar ve menopoza girdikten sonra adet döngüsünün de durmasıyla birlikte yumurta rezervleri tükenir ve doğurganlık son bulur. Ancak bazı kadınlarda çeşitli nedenlere bağlı olarak yumurtalık rezervleri daha erken yaşlarda azalabilmektedir.
Normal koşullarda 40’lı yaşlara dek kadın vücudunda gebe kalmaya yetecek miktarda yumurta rezervi mevcuttur. 45-50 yaşları sonrasında yumurta rezervi giderek azalır ve belirli bir yaştan itibaren menopoz ile birlikte rezervler tamamen tükenir. Kadınlarda 20 ile 30 yaş arası, yumurta rezervinin en yüksek olduğu ve doğurganlık potansiyelinin en iyi olduğu dönemdir. Bunun yanı sıra, yumurta rezervi yalnızca yaşa bağlı olarak değil, aynı zamanda genetik faktörler, beslenme, genel sağlık durumu, çevresel etkiler, stres ve kronik hastalıklar gibi birçok faktörden de etkilenebilir.
Erken yumurtalık yetmezliği tanısı alan kadınların birçoğu ne yazık ki doğal yollardan hamile kalamamakta ve gebelik için tedavi gerekmektedir.
Erken Yumurtalık Yetmezliği Sebepleri
Erken yumurtalık yetmezliğinin kesin nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte, bu durumun anlaşılmasında iki ana mekanizma üzerinde durulmaktadır.
Kalıtımsal programlanmış hücre ölümü
Kadınların ergenlik döneminden itibaren yumurtalıklarda bulunan milyonlarca oosit (yumurta ana hücresi) apoptozis dediğimiz programlanmış hücre ölümüne uğrayarak yok olur. Bu durum doğanın işleyişinin bir parçasıdır. Milyonlarca yumurta bu mekanizma ile yok olurken en sağlıklı olanları gebelik oluşturmak için her ay büyüyerek olgunlaşırlar. Ancak bu sistemde meydana gelen bir bozulma yumurta hücrelerinde hızlı bir yıkıma ve erken yaşta yumurta rezervlerinin kontrolsüz bir biçimde azalarak tükenmesine neden olabilir.
Otoimmün hastalıklar
Erken yumurta yetmezliği olgularının yaklaşık %10 – 30’da bu durumun temelinde otoimmün hastalıklar yatmaktadır. Otoimmün hastalıklarda bağışıklık hücreleri, vücudun kendi hücrelerini yabancı olarak tanıyıp bu hücrelere karşı savunma geliştirir ve onları yok eder. Otoimmün hastalığı olan bireylerde, bağışıklık sistemi yumurta hücrelerine karşı saldırıya geçerek bu hücreleri yok edebilir. Bu durum, yumurtalık rezervinin erken tükenmesine ve üreme yeteneğinin azalmasına yol açabilir.
Erken Yumurtalık Yetmezliği Teşhisi Nasıl Konulur?
40 yaşından önce bir kadının 4 ay boyunca adet görememesi, bu hastalığın temel belirtilerinden biridir. Adet görememe ya da adet döngülerinin düzensizleşmesi şikayetiyle başvuran bir kadında, jinekolojik muayene, rahim ve yumurtalıkların ultrasonografik incelemesi ve kan hormon testleri ile kapsamlı bir değerlendirme yapılır.
Folikül stimüle edici hormon (FSH) ve anti-Müllerien hormon (AMH) değerleri yumurtalık rezervi hakkında bilgi verir. Kan testinde FSH seviyesinin 40 IU/L’nin üzerinde çıkması, AMH seviyesinin 1 ‘in altında olması kadınlarda erken yumurta yetmezliği teşhisinin koyulabilmesini sağlar.
Erken Yumurtalık Yetmezliği Tedavi Yöntemleri
Erken yumurtalık yetmezliğinin kesin bir tedavisi yoktur. Ancak, aşağıdaki tedaviler ile doğurganlık şansı artırılabilir:
Yumurta dondurma: Yumurtaların dondurulması, kadınların ileride çocuk sahibi olma şansını artırır.
Tüp bebek: yumurtaların laboratuvarda döllenmesi ve ardından uterusa transfer edilmesi işlemidir. Tüp bebek tedavisi erken yumurtalık yetmezliği olan kadınlarda hamile kalma şansını artırabilir.
Hormon tedavisi: Hormon tedavisi, erken menopozun neden olduğu semptomları hafifletmeye yardımcı olabilir.
Erken yumurta yetmezliği, kadınlarda genç yaşlarda üreme yeteneğinin kaybedilmesine yol açan fizyolojik ve psikolojik komponentleri de bulunan ciddi bir sağlık sorunudur. Bu nedenle, adet görmeme şikayeti yaşayan kadınların üreme sağlığı konusunda uzmanlaşmış bir jinekologa başvurarak bu durumun nedenini araştırmaları önemlidir.
Erken teşhis durumlarında yumurta dondurma, tüp bebek tedavisi gibi yöntemlerle doğurganlık şansı sağlanabileceği gibi hormon tedavileri ile kemik erimesi gibi olası ileri dönem sorunlarla da başa çıkılabilir. Bu nedenle, kalsiyum ve D vitamini seviyelerinin düzenli aralıklarla izlenmesi ve seviyelerde bir düşüş tespit edildiğinde gerekli takviyelerin yapılması önemlidir.
Aynı zamanda yine östrojen hormonunun seviyesindeki düşmeye bağlı olarak ilerleyen dönemlerde karşılaşılabilecek kalp ve damar hastalıkları gibi sorunlara karşı biyoeşdeğer hormon takviyesi yapılarak gerekli önlemler alınabilir.
Sağlıklı beslenme, egzersiz gibi yaşam tarzı değişiklikleri de önerilebilmektedir. Özellikle otoimmün rahatsızlıklara bağlı olarak gelişen bir durum tespit edildiğinde, bağışıklık sistemini güçlendiren tedaviler ve fonksiyonel tıp yaklaşımı desteklemek fayda sağlayacaktır.
Son yıllarda kadınların sosyal yaşam ve iş hayatında daha aktif rol almaları nedeniyle çocuk sahibi olma yaşı ileri yaşlara kayma göstermektedir. Erken yumurta yetmezliği teşhisi konan kadınlar için, yumurta dokusu dondurma, yumurta ve embriyo dondurma gibi modern teknolojiler hakkında bilgi sahibi olmak hayati öneme sahiptir. Bu yöntemler, üreme yeteneği azalmış kadınların bile çocuk sahibi olabilme fırsatlarını koruyabilir.
Erken Yumurtalık Yetmezliğinin Önlenmesi
Erken yumurtalık yetmezliğinin önlenmesi için bilinen bir yöntem yoktur. Ancak, aşağıdaki faktörlerden kaçınmak, riski azaltmaya yardımcı olabilir:
Sigara içmek
Alkol kullanmak
Çok fazla kafein tüketmek
Kronik stres
Radyasyona maruz kalmak